چاقی در کودکان: ریشه‌ها، عوارض و راهکارها

چاقی کودکان، یکی از جدی‌ترین چالش‌های سلامت عمومی در ایران است. شاید باور این مسئله برایتان سخت باشد اما از 16 میلیون دانش آموزی که در ایران مشغول به تحصیل هستند، 5 میلیون مبتلا به چاقی و اضافه وزن می‌باشند. این معضل، ریشه در عوامل مختلفی از جمله تغذیه نامناسب، کاهش فعالیت بدنی و عوامل اجتماعی دارد. چاقی کودکان، علاوه بر مشکلات جسمی، عواقب روانی و اجتماعی جدی نیز به همراه دارد. عوارض چاقی در کودکان، آن‌ها را در مسیر بیماری‌‎هایی مانند دیابت، فشار خون بالا و کلسترول، کاهش عزت نفس و افسردگی بالا قرار می‌دهد. یکی از بهترین راهکارها برای درمان چاقی کودکان بهبود عادات غذایی و ورزش در تمام اعضای خانواده است. درمان و پیشگیری از چاقی دوران کودکی به محافظت از سلامت کودک شما در حال حاضر و آینده کمک می‌کند.

تعریف چاقی در کودکان (به چه کودکانی چاق می‌گویند؟)

چاقی کودکان زمانی تشخیص داده می‌شود که مقدار چربی بدن آن‌ها بیش از حد نرمال باشد. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که کالری دریافتی از طریق غذا بیشتر از کالری مصرفی بدن باشد.

برای تشخیص چاقی در کودکان، از شاخص توده بدنی (BMI) استفاده می‌شود. BMI شاخصی است که وزن را بر حسب متر مربع بر قد تقسیم می‌کند. اگر BMI کودکی بالاتر از صدک 95 هم‌سن و سالان خود باشد، به عنوان کودک چاق طبقه‌بندی می‌شود.

همه کودکانی که وزن بالاتری نسبت به همسن و سال‌های خود دارند، لزوما چاق نیستند. برخی از کودکان، هیکل درشت‌تری دارند. آنها، به طور معمول، مقادیر مختلفی از چربی بدن را در مراحل مختلف رشد، حمل می‌کنند. بنابراین نمی‌توانید از ظاهر فرزندتان، دقیقا بگویید که اضافه وزن دارد یا نه.

علت چاقی کودکان چیست؟

چاقی کودکان یک مشکل جدی و رو به رشد است که عوامل مختلفی در ایجاد آن نقش دارند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین دلایل چاقی کودکان اشاره می‌شود:

عوامل تغذیه‌ای

عوامل تغذیه‌ای نقش مهمی در چاقی کودکان دارند. این عوامل عبارتند از:

رژیم غذایی نامناسب: یک رژیم غذایی نامناسب، حاوی سطوح بالای چربی یا قند و مواد مغذی کم، باعث اضافه وزن کودکان می‌شود. فست فود، آب نبات و نوشابه‌های گازدار، مقصران اصلی این داستانند.

غذاهای راحت، مانند غذای آماده، تنقلات نمکی و پاستاهای کنسرو شده نیز می‌توانند در چاقی مفرط کودکان نقش داشته باشند. برخی از کودکان، به این دلیل دچار اضافه وزن می‌شوند که والدین آن‌ها نمی‌دانند چگونه غذاهای سالم را انتخاب یا تهیه کنند.

کاهش مصرف میوه و سبزیجات: عدم مصرف کافی میوه‌ها و سبزیجات که سرشار از فیبر و مواد مغذی هستند، نیز ممکن است باعث افزایش وزن شود. مصرف میوه‌ها و سبزیجات نقش بسیار مهمی در کاهش وزن، به ویژه در کودکان، ایفا می‌کنند. این مواد غذایی سرشار از فیبر، آب و مواد مغذی هستند که به روش‌های مختلف به کاهش وزن کمک می‌کنند.

تغذیه نامنظم: پرخوری، میان‌وعده‌های نامناسب و پرکالری و عدم رعایت وعده‌های غذایی منظم، از عوامل مهم چاقی هستند.

عوامل سبک زندگی

سبک زندگی غلط نیز در اضافه وزن کودکان تاثیر دارد. این عوامل عبارتند از:

کم خوابی: کم خوابی باعث اختلال در تعادل هورمون‌های گرسنگی و سیری می‌شود. در این وضعیت هورمون لپتین که مسئول ایجاد احساس سیری است کاهش می‌یابد و هورمون گرلین که باعث افزایش اشتهاست افزایش می‌یابد. در نتیجه، کودکان احساس گرسنگی بیشتری می‌کنند و تمایل به خوردن غذاهای پرکالری دارند.

کاهش فعالیت بدنی: کم تحرکی، گذراندن زمان زیاد در مقابل صفحه نمایش (تلفن همراه، کامپیوتر، تلویزیون) و کاهش بازی‌های فعال از عوامل مهم در چاقی کودکان هستند. افراد در هر سنی، زمانی که کم فعالیت کنند، وزنشان بالا می‌رود. ورزش کالری می‌سوزاند و به حفظ وزن سالم کمک می‌کند.

استرس: استرس، به عنوان یک واکنش طبیعی بدن به فشارهای روانی، می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر سلامت کودکان، از جمله وزن آن‌ها داشته باشد. ارتباط بین استرس و چاقی کودکان، پیچیده و چند وجهی است. استرس می‌تواند باعث پرخوری و انتخاب غذاهای ناسالم شود.

مصرف داروهای خاص: برخی از داروهای تجویزی ابتلا به چاقی را خطرساز می‌کنند. این داروها عبارتند از:

• پروپرانولول (ایندرال، همنجول).
• پردنیزون؛
• لیتیوم؛
• آمی تریپتیلین؛ پاروکستین (پاکسیل)؛
• گاباپنتین (نورونتین، گرالیس، هوریزانت)؛

عوامل ژنتیکی

عوامل ژنتیکی نقش مهمی در ابتلای کودکان به چاقی ایفا می‌کنند. اگرچه سبک زندگی و رژیم غذایی نیز بسیار مهم هستند، اما ژن‌ها می‌توانند مستعد بودن فرد به چاقی را افزایش دهند.

متابولیسم: ژن‌ها می‌توانند بر سرعت متابولیسم بدن تأثیر بگذارند. افرادی که متابولیسم کندتری دارند، کالری را با سرعت کمتری می‌سوزانند و در نتیجه بیشتر مستعد چاقی هستند.

داشتن پدر و مادر چاق: ارتباط ژنتیکی بین چاقی والدین و فرزندان یک واقعیت است. ژن‌ها نقش مهمی در تنظیم متابولیسم بدن، اشتها و نحوه ذخیره چربی دارند. اگر والدین شما چاق باشند، احتمال اینکه برخی از ژن‌های مرتبط با رفتارهای چاقی را به فرزندان خود منتقل کنند، بیشتر است.

هورمون‌ها: ژن‌ها می‌توانند بر تولید و عملکرد هورمون‌هایی مانند لپتین و گرلین تأثیر بگذارند. این هورمون‌ها در تنظیم اشتها و احساس سیری نقش دارند. اختلال در عملکرد این هورمون‌ها می‌تواند به چاقی منجر شود.

رفتارهای غذایی: برخی از ژن‌ها ممکن است بر رفتارهای غذایی تأثیر بگذارند. به عنوان مثال، آنها می‌توانند باعث افزایش میل به خوردن غذاهای پرکالری یا کاهش احساس سیری شوند.

عوامل محیطی

عوامل محیطی به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر عادات غذایی، فعالیت بدنی و در نتیجه وزن کودکان تأثیر می‌گذارند. این عوامل عبارتند از:

محیط خانه: عادات غذایی خانواده، دسترسی به غذاهای ناسالم در خانه و فعالیت بدنی اعضای خانواده بر وزن کودکان تأثیرگذار است. مردم، در برخی جوامع، منابع محدود و دسترسی محدودی به سوپرمارکت‌ها دارند. در نتیجه، ممکن است غذاهای راحت بخرند که به سرعت فاسد نمی‌شوند، مانند غذاهای یخ زده، کراکر و کلوچه. همچنین، افرادی که در محله‌های کم‌درآمد زندگی می‌کنند، احتمالا به مکان‌های امن، برای ورزش کردن، دسترسی ندارند.

محیط مدرسه: دسترسی به غذاهای سالم و ناسالم در مدرسه، فعالیت‌های بدنی در مدرسه و تبلیغات مواد غذایی ناسالم در مدرسه، همگی بر وزن کودکان تأثیرگذار هستند.

محیط اجتماعی: دوستان و همسالان نیز می‌توانند بر عادات غذایی و فعالیت بدنی کودکان تأثیر بگذارند.

عوامل روانشناختی

عوامل روانشناختی، به همان اندازه که عوامل فیزیولوژیکی و محیطی در افزایش وزن کودکان موثر هستند، نقش مهمی ایفا می‌کنند. این عوامل به صورت پیچیده با یکدیگر در تعامل هستند و در بسیاری از موارد، ریشه اصلی مشکل را تشکیل می‌دهند. این عوامل عبارتند از:

استرس و اضطراب: کودکان در شرایط استرس‌زا، مانند مشکلات خانوادگی، فشارهای تحصیلی یا قلدری، ممکن است به غذا به عنوان یک مکانیسم مقابله‌ای روی آورند. در واقع این مشکلات روانشناختی می‌توانند باعث پرخوری و انتخاب غذاهای ناسالم در آنها شوند.

افسردگی: افسردگی در کودکان می‌تواند باعث کاهش علاقه به فعالیت‌های روزمره، از جمله ورزش و بازی شود. همچنین، افسردگی می‌تواند تمایل به مصرف غذاهای پرکالری را افزایش دهد.

اختلالات خوردن: برخی از کودکان به دلیل اختلالات خوردن مانند پرخوری عصبی، دچار چاقی می‌شوند. اختلالاتی مانند پرخوری عصبی و اختلال خوردن وسواسی-جبری می‌توانند به طور مستقیم باعث افزایش وزن شوند.

کاهش عزت نفس: کودکانی که عزت نفس پایینی دارند، ممکن است از طریق غذا خوردن به دنبال جلب توجه یا تسکین احساسات منفی خود باشند.

اختلالات خواب: اختلالات خواب مانند بی‌خوابی یا آپنه خواب ممکن است باعث اختلال در هورمون‌های تنظیم کننده اشتها و افزایش وزن شوند.

کمالگرایی: کودکان کمال‌گرا ممکن است به دلیل نگرانی از شکست، به پرخوری روی آورند یا از فعالیت‌های بدنی اجتناب کنند.

عوارض چاقی در کودکان چیست؟

چاقی کودکان اغلب باعث ایجاد عوارض در سلامت جسمی، اجتماعی و عاطفی کودک می‌شود. این عوارض شامل بیماری‌ها و مشکل‌های زیر است:

دیابت نوع 2

چاقی و دیابت نوع 2، دو مشکل جدی سلامت هستند که در سال‌های اخیر شیوع آن‌ها در میان کودکان به طور قابل توجهی افزایش یافته است. این دو مشکل به طور مستقیم با یکدیگر مرتبط هستند و چاقی یکی از عوامل اصلی بروز دیابت نوع 2 در کودکان به شمار می‌رود.

چربی‌های اضافی در بدن کودکان چاق باعث می‌شود که سلول‌ها نسبت به انسولین مقاوم شوند. به عبارت دیگر، سلول‌ها به خوبی به انسولین پاسخ نمی‌دهند و قند نمی‌تواند به داخل آن‌ها وارد شود. در نتیجه، قند خون افزایش می‌یابد.

کلسترول و فشار خون بالا

یکی از عوارض چاقی در کودکان ایجاد کلسترول و فشار خون بالاست. یک رژیم غذایی نامناسب باعث می‌شود که کودک شما به یک یا هر دوی این بیماری‌ها (کلسترول و فشار خون) مبتلا شود. این عوامل می‌توانند در ایجاد پلاک‌ها در شریان‌ها نقش داشته باشند، که ممکن است باعث تنگ شدن و سخت شدن شریان‌ها و احتمالاً منجر به حمله قلبی یا سکته در اواخر زندگی شود.

درد مفاصل

اضافه وزن در کودکان، فشار زیادی بر مفاصل وارد می‌کند و می‌تواند منجر به درد و مشکلات مفصلی شود. این موضوع به خصوص در مفاصل بزرگ‌تری مانند زانوها، ران‌ها و مچ پاها بیشتر دیده می‌شود.

علاوه بر این اضافه وزن باعث تغییر در وضعیت بدن و افزایش فشار بر ستون فقرات و مفاصل می‌شود. این تغییرات می‌توانند منجر به درد مزمن و مشکلات مفصلی شوند.

مشکلات تنفسی

یکی از عوارض چاقی در کودکان، ایجاد مشکلات تنفسی است. آسم در کودکانی که اضافه وزن دارند بیشتر دیده می‌شود. این کودکان همچنین بیشتر در معرض ابتلا به آپنه انسدادی خوابند، یک اختلال بالقوه جدی که در آن تنفس کودک به طور مکرر متوقف و در طول خواب شروع می‌شود.

بیماری کبد چرب غیر الکلی (NAFLD)

اضافه وزن یکی از دلایل اصلی بروز بیماری کبد چرب غیر الکلی در کودکان است. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که چربی اضافی در کبد جمع می‌شود و به آن آسیب می‌رساند. این اختلال که معمولاً هیچ علامتی ایجاد نمی‌کند، باعث ایجاد زخم و آسیب کبدی شود.

عوارض اجتماعی و عاطفی

چاقی در کودکان صرفاً یک مشکل فیزیکی نیست، بلکه می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سلامت روان و تعاملات اجتماعی آن‌ها داشته باشد. کودکان چاق اغلب با طیف گسترده‌ای از چالش‌های اجتماعی و عاطفی روبرو می‌شوند که می‌تواند بر رشد و توسعه آن‌ها در طولانی مدت تأثیر بگذارد.

کودکان مبتلا به چاقی، دچار آسیب روانی از سمت همسن و سالانشان شده که این می‌تواند منجر به از دست دادن عزت نفس و افزایش خطر افسردگی و اضطراب شود.

پیشگیری و درمان چاقی کودکان

چاقی در کودکان یکی از جدی‌ترین مشکلات سلامتی در عصر حاضر است که عوارض جسمی، روانی و اجتماعی بسیاری را به همراه دارد. خوشبختانه با اتخاذ روش‌های مناسب می‌توان از بروز چاقی در کودکان پیشگیری کرده و یا آن را درمان کرد. شما به عنوان والدین می‌توانید از راه‌حل‌های زیر برای پیشگیری و درمان چاقی کودکان خود استفاده کنید:

الگوی تغذیه سالم را مدل‌سازی کنید

وقتی می‌گوییم “الگوی تغذیه سالم را مدل‌سازی کنید”، به این معنی است که پدر و مادر به عنوان یک فرد بزرگسال، الگوی تغذیه‌ای سالمی را در پیش بگیرند تا کودکان نیز از آنها الگو بگیرند و عادات غذایی سالم را بیاموزند.

کودکان از طریق مشاهده و تقلید، بسیاری از رفتارها و عادات را یاد می‌گیرند. اگر آن‌ها ببینند که شما به طور مرتب میوه و سبزیجات می‌خورید، آب می‌نوشید و از غذاهای سالم لذت می‌برید، احتمال بیشتری دارد که آن‌ها نیز همین کار را انجام دهند. در واقع، شما به عنوان والدین، مهم‌ترین الگوی تغذیه‌ای برای کودک هستید.

میان وعده‌های سالم در دسترس داشته باشید

داشتن میان‌وعده‌های سالم و در دسترس، یکی از کلیدهای اصلی حفظ وزن کودکان در محدوده‌ی نرمال است. این میان‌وعده‌ها نه تنها به آنها انرژی می‌دهند بلکه به کنترل گرسنگی بین وعده‌های اصلی کمک و از پرخوری در وعده‌های اصلی جلوگیری می‌کنند. این گزینه‌های سالم عبارت‌اند از ذرت بو داده بدون کره، میوه با ماست کم‌چرب، هویج یا غلات سبوس دار با شیر کم چرب و … .

غذای جدید درست کنید

غذای جدیدی بپزید. اگر فرزندتان بلافاصله غذای جدیدی را دوست ندارد، ناامید نشوید. معمولاً برای پذیرش طعم غذای جدید، نیاز به چندبار خوردن آن هست.

جایزه بدهید

به کودکان برای پیروی از الگوی غذایی سالم جایزه بدهید؛ اما نه جوایز غذایی. جایزه‌هایی در نظر بگیرید که فرزندتان آن‌ها را دوست دارد. اینکه برای هرکاری، به فرزندتان، آب‌نبات و شکلات هدیه بدهید، کار درستی نیست.

خواب کافی مهم است

مطمئن شوید که فرزندتان به اندازه کافی می‌خوابد. برخی مطالعات نشان می‌دهد که کم‌خوابی باعث زیاد شدن وزن می‌شود. کم‌خوابی می‌تواند هورمون‌ها را نامتعادل کند. این بی‌تعادلی در هورمون‌ها، اشتها و گرسنگی را افزایش می‌دهد.

چکاپ را فراموش نکنید

مطمئن شوید که فرزندتان، حداقل سالی یک بار، برای معاینه به پزشک مراجعه کند. در این ملاقات‌ها، پزشک قد و وزن کودک شما را اندازه گیری و BMI او را محاسبه می‌کند. افزایش چشمگیر در رتبه صدک BMI کودک، در طول یک سال، نشان‌دهنده این است که فرزندتان کم کم به چاقی دچار خواهد شد.

فعالیت بدنی آنها را افزایش دهید

سطح فعالیت بدنی فرزندتان را افزایش دهید تا به کاهش وزن ایمن کمک کنید. از کلمه «فعالیت» به جای «ورزش» یا «تمرین» استفاده کنید تا آن‌ها به انجامش، علاقه‌مند بمانند. به عنوان مثال، بازی قایم موشک در بیرون از خانه، ممکن است برای یک کودک 7 ساله جذاب‌تر از دویدن در یک سالن ورزشی باشد.

مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های ایالات متحده توصیه می‌کند که کودکان حداقل یک ساعت در روز ورزش کنند تا سالم بمانند.

فعالیت‌های خانوادگی را بیشتر کنید

فعالیت‌هایی را بیابید که کل خانواده با هم می‌توانند از آن لذت ببرند. این کار پیوندهای خانوادگی‌تان را قوی‌تر می‌کند. همچنین، به کودک الگوبرداری را یاد می‌دهد. پیاده‌روی، شنا یا حتی بازی می‌تواند به کودک شما کمک کند تا فعال شود و مسیر رسیدن به وزن سالم‌تر را آغاز کند. برای جلوگیری از کسالت، حتما فعالیت‌ها را متنوع کنید.

رژیم غذایی مناسب بگیرید

تغذیه سالم و متعادل برای رشد و نمو کودکان بسیار مهم است. یک رژیم غذایی مناسب باید تمام مواد مغذی مورد نیاز کودک را تامین کند تا او بتواند به بهترین شکل رشد کند. اگر کودک شما دچار اضافه وزن است، می‌توانید با استفاده از رژیم‌های غذایی اصولی و زیر نظر متخصصان تغذیه برای او یک رژیم مناسب بگیرید.

دکتر کرمانی، رژیم‌های غذایی متعددی را طراحی کرده که یکی از آنها رژیم کاهش وزن برای کودکان است. این رژیم با توجه به سن، وزن و نیازهای تغذیه‌ای کودک قابل تغییر هستند. این رژیم‌ها بر اساس اصول تغذیه سالم و متعادل طراحی شده‌اند.

زمان تماشای نمایشگر را به حداقل برسانید

زمان تماشای فیلم و بازی‌های ویدئویی را محدود کنید. کودکانی بیشتر در معرض اضافه وزن‌اند که چندین ساعت در روز را صرف تماشای تلویزیون، بازی‌های ویدیویی و تلفن همراه می‌کنند. طبق مطالعه‌های گزارش شده توسط دانشکده بهداشت عمومی هاروارد، دلیل این امر ممکن است دو چیز باشد. اولاً، زمان استفاده از صفحه نمایش می‌تواند صرف انجام فعالیت‌های بدنی شود. و دوم، زمان بیشتر جلوی تلویزیون به معنای زمان بیشتر برای میان وعده، و قرار گرفتن بیشتر در معرض تبلیغات غذاهای پر قند و چربی.

آنچه از مقاله چاقی کودکان آموختیم:

متاسفانه آمار چاقی کودکان به طور چشمگیری در حال افزایش است. این آمار نگران کننده آنها را در معرض مشکلاتی همچون بیماری‌های جسمی و روحی قرار می‌دهد. چاقی کودکان به راحتی پیشگیری شدنی و درمان کردنی است. کافیست کمی صبر و حوصله به خرج بدهید و به راه‌های درمان چاقی کودکان عمل کنید. عوارض چاقی کوکان را به خاطر بسپارید. بدانید آینده فرزندتان در خطر است. به یاد داشته باشید که کاهش وزن سالم، فرآیندی تدریجی و طولانی مدت است که نیاز به تغییر سبک زندگی دارد.

برای شروع ایجاد عادات سالم در زندگی روزمره فرزندتان، از جمله انتخاب مواد غذایی خوب و افزایش فعالیت بدنی، هرگز زود نیست. اگر فکر می‌کنید فرزند شما ممکن است مشکل وزن داشته باشد، با پزشک اطفال یا پزشک مراقبت‌های اولیه خود صحبت کنید. پزشک تشخیص می‌دهد که آیا فرزند شما واقعاً اضافه وزن دارد یا خیر و راه درمان را پیشنهاد می‌دهد.

از هر گونه تلاش افراطی برای کاهش وزن، مانند رژیم‌های غذایی سخت، روزه‌داری، مکمل‌های کاهش وزن یا هر چیزی خودداری کنید که مشکوک به نظر می‌رسد. این‌ روش‌ها در درازمدت کار نمی‌کنند. در واقع می‌توانند باعث اضطراب، اختلال‌های خوردن و سایر مشکل‌هایی سلامتی شوند.

سوالات متداول چاقی در کودکان:

منابع:

• www.cdc.gov
• www.hopkinsmedicine.org

مریم اصیلی

از سال 95 با ورود به مجموعه دکتر کرمانی وارد حوزه‌ی محتوا و به طور تخصصی محتوای تغذیه و سلامتی شدم. ابتدا کار رو با ترجمه شروع کردم و بعد از اون بخش سرپرستی و نظارت بر محتوا رو به عهده گرفتم. به شدت عاشق تولید محتوا هستم و به معجزه‌ی کلمات باور دارم.