تغییر وزن در شیمی درمانی و عوارض ناشی از آن

چالش‌های شیمی‌درمانی و تغییرات وزن می‌تواند به افراد مبتلا به سرطان، فشار جسمی و روحی مضاعفی وارد کند. به این دلیل لازم است که تغییرات وزن در این بیماری به خوبی کنترل و مدیریت شود. افزایش وزن می‌تواند باعث تجمع مایعات اضافی یا اِدِم در بدن شود. افزایش حالت تهوع ناشی از داروها نیز ممکن است منجر به مصرف بیشتر یا کمتر غذا و آسیب بدنی در بیماران سرطانی شود. همچنین، سلول‌های سرطانی نسبت به سلول‌های سالم به انرژی بیشتری نیاز دارند. بنابراین بدن ممکن است در زمان استراحت کالری بیشتری نسبت به حالت عادی بسوزاند. ما در این مقاله به مبحث تغییر وزن در شیمی درمانی، عوارض آن و روش‌های مقابله با آن پرداخته‌ایم. با ما بمانید.

شیمی درمانی چیست؟

شیمی درمانی نوعی درمان دارویی است که از مواد شیمیایی قوی برای از بین بردن سلول‌های با رشد سریع و نامتناسب در بدن استفاده می‌کند. شیمی درمانی اغلب برای درمان سرطان استفاده می‌شود، زیرا سلول‌های سرطانی بسیار سریع‌تر از اکثر سلول‌های بدن رشد نموده و تکثیر می‌شوند. بسیاری از داروهای شیمی درمانی می‌توانند به تنهایی یا به صورت ترکیبی برای درمان طیف وسیعی از سرطان‌ها استفاده شوند. قابل توجه است که اگرچه شیمی درمانی روشی موثر برای درمان بسیاری از انواع سرطان‌ها است، اما عوارض جانبی نیز دارد. یکی از این عوارض مربوط به مخاطرات شیمی درمانی و تغییرات وزن است.

کاربردهای شیمی درمانی و تغییرات وزن

برخی کاربردهای دیگر شیمی درمانی، عبارتند از:

• درمان اولیه بیماری‌های خاص
• پس از درمان‌های دیگر، مانند جراحی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی مانده در بدن؛ پزشکان به این درمان «کمکی» می‌گویند.
• برای کوچک کردن تومور و امکان‌پذیر شدن درمان‌های دیگر مانند پرتودرمانی و جراحی؛ پزشکان به این درمان «نئوادجوانت» می‌گویند.
• برای تسکین علائم و نشانه‌های سرطان؛ پزشکان به این نوع شیمی درمانی «تسکینی» می‌گویند.
• برای سرطانی که پس از درمان عود می‌کند (سرطان عودکننده)
• برای سرطانی که به سایر قسمت‌های بدن گسترش یافته است (سرطان متاستاتیک)
• شیمی درمانی اغلب برای آماده شدن برای پیوند مغز استخوان استفاده می‌شود؛ بیماری‌هایی که بر مغز استخوان و سلول‌های خونی تأثیر می‌گذارند، ممکن است با پیوند مغز استخوان که به عنوان پیوند سلول‌های بنیادی نیز شناخته می‌شود، درمان شوند.
• دوزهای کمتر داروهای شیمی درمانی می‌تواند به کنترل سیستم ایمنی بیش فعال در برخی بیماری‌ها مانند لوپوس و آرتریت روماتوئید کمک کند.

شیمی درمانی اغلب برای درمان سرطان استفاده می‌شود.

روش‌های مختلف شیمی درمانی

شیمی درمانی با داروهای قدرتمند، معمولا با سه روش شیمی درمانی استاندارد، شیمی درمانی سنتی یا شیمی درمانی سیتوتوکسیک مشخص می‌شود. پزشکان در زمان‌های متفاوت از شیمی درمانی به روش‌های متنوعی استفاده می کنند. استفاده از هر یک از روش‌های شیمی درمانی، بستگی به نوع سرطان و میزان گسترش آن دارد. گاهی هدف از درمان، خلاص شدن از شر تمام سرطان و جلوگیری از عود آن است و گاهی برای به تاخیر انداختن یا کند کردن رشد سرطان، از شیمی درمانی استفاده می‌شود. گاهی نیز شیمی درمانی و تغییرات وزن در راس توجه قرار دارد. ممکن است پزشک با توجه به تشخیص خود ترکیبی از داروها را برای بیمار تجویز کند. داروها، دوز و برنامه درمان به عوامل زیادی بستگی دارد، از جمله:

• نوع سرطان
• اندازه تومور، محل آن و میزان گسترش آن
• سن و سلامت عمومی فرد
• وزن بدن
• توانایی مقاومت در برابر عوارض جانبی داروها
• سایر بیماری‌ها
• درمان‌های قبلی سرطان

مهم‌ترین روش‌های شیمی درمانی، عبارتند از:

شیمی درمانی داخل وریدی (IV)

بسیاری از داروها نیاز به تزریق مستقیم به ورید دارند که به آن شیمی درمانی وریدی یا IV می‌گویند. درمان از چند دقیقه تا چند ساعت طول می‌کشد. برخی از داروهای IV طی چند روز یا چند هفته درمان بهتر عمل می‌کنند. به این شیمی درمانی «انفوزیون مداوم» می‌گویند.

شیمی درمانی خوراکی

برخی از داروها را می‌توان به صورت خوراکی (قرص، کپسول یا شربت) در خانه مصرف کرد. در حال حاضر درمان‌های خوراکی سرطان رایج‌تر شده است.

شیمی درمانی تزریقی

تزریق ممکن است در عضله یا زیر پوست شکم، بازو یا پا انجام شود.

شیمی درمانی تزریقی، ممکن است در عضله یا زیر پوست شکم، بازو یا پا انجام شود.

شیمی درمانی شریانی

شریان سرخرگی است که خون را از قلب به قسمت دیگری از بدن می‌برد. گاهی اوقات داروی شیمی درمانی به سرخرگی که مستقیماً به سمت محل سرطان می‌رود، تزریق می‌شود. به این شیمی درمانی داخل شریانی یا IA می‌گویند.

شیمی درمانی در صفاق یا شکم

برای برخی از سرطان‌ها، دارو ممکن است مستقیماً در شکم بیمار قرار داده شود. این نوع درمان برای سرطان‌های مربوط به صفاق مفید است. صفاق سطح داخل شکم را پوشانده و روده‌ها، کبد و معده را احاطه می‌کند. سرطان تخمدان یکی از انواع سرطان است که اغلب به صفاق گسترش می‌یابد.

شیمی درمانی موضعی

برخی از انواع شیمی‌درمانی به صورت پمادها یا کرم‌هایی روی پوست استعمال می‌شوند.

عوارض شیمی درمانی بر تغییرات وزن چیست؟

عوارض جانبی داروهای شیمی درمانی می‌تواند قابل توجه باشد. هر دارویی عوارض جانبی متفاوتی دارد و تمام داروها عوارض مشابه ایجاد نمی‌کنند. تنها پزشک ازعوارض جانبی داروها مطلع است. اما عوارض جانبی رایج داروهای شیمی درمانی، عبارتند از:

• حالت تهوع
• استفراغ
• اسهال
• ریزش مو
• از دست دادن اشتها
• خستگی
• تب
• زخم‌های دهان
• درد
• یبوست
• کبودی
• خون‌ریزی

بسیاری از این عوارض جانبی قابل پیشگیری یا درمان هستند. اکثر عوارض جانبی پس از پایان درمان از بین می‌روند. اما برخی از عوارض جانبی نیز طولانی مدت و دیرتوسعه هستند. داروهای شیمی درمانی همچنین می‌توانند عوارضی ایجاد کنند که تا ماه‌ها یا سال‌ها پس از درمان آشکار نشود. عوارض جانبی دیررس بسته به داروی شیمی درمانی متفاوت است، اما می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• آسیب به بافت ریه
• مشکلات قلبی
• کاهش میل جنسی
• ناباروری
• مشکلات کلیوی
• آسیب عصبی (نوروپاتی محیطی)
• خطر ابتلا به سرطان دوم

در این موارد لازم است بیمار از پزشک بپرسد که آیا در معرض خطر عوارض جانبی دیررس هست یا نه!؟

تغییر وزن در شیمی درمانی

رابطه شیمی درمانی و تغییرات وزن، برای پزشکان شناخته شده است. شیمی درمانی ممکن است به طور مستقیم یا غیرمستقیم باعث افزایش یا کاهش وزن شود. معمولا نوسانات جزئی در وزن پس از شیمی درمانی خطرناک نیست. با این حال، کاهش وزن یا افزایش وزن قابل توجه در شیمی درمانی ممکن است بر سلامت و یا توانایی فرد برای تحمل درمان‌ تأثیر بگذارد.

تغییر وزن در شیمی درمانی (افزایش وزن)

افزایش وزن با بالا رفتن سن بسیار شایع و حتی مورد انتظار و طبیعی است. اما گاهی درمان‌هایی مانند شیمی درمانی ممکن است منجر به افزایش وزن شوند. علائم افزایش وزن ناشی از شیمی درمانی عبارتند از:

• افزایش سایز
• تنگ شدن لباس‌ها
• تورم در مچ پاها و دست‌ها؛ آیا وقتی فرد با انگشت روی پوست فشار می‌دهد، فرورفتگی ایجاد می‌شود که برای چند ثانیه باقی بماند؟ اگر چنین است، ممکن است دچار احتباس مایعات شده باشد.

کارهایی که برای مدیریت افزایش وزن ناشی از شیمی درمانی پیشنهاد می‌شود، عبارتند از:

• کنترل میزان کالری مصرفی و فعالیت‌های ورزشی و مقایسه با عادات قبل از شیمی درمانی
• هشیاری در حفظ وزن طبیعی در صورت نرمال بودن وزن
• رعایت رژیم غذایی حاوی غذاهای مغذی و کم کالری، مانند سبزی‌ها، میوه‌ها، پنیرهای کم‌چرب و غیره
• پرهیز از مصرف از شیرینی‌ها، شکر، عسل و آب‌نبات
• شرکت در فعالیت‌هایی که ذهن را از غذا دور می‌کند.

پیاده‌روی، شنا یا فعالیت هوازی سبک، می‌تواند جریان اکسیژن را در ریه‌ها و خون (اکسیژناسیون) افزایش دهد.

اگر فرد دچار احتباس مایعات باشد، بهتر است کارهای زیر را انجام دهد:

• تا جایی که ممکن است پاهای خود را بالا بیاورد.
• برای مدت طولانی نایستد.
• از پوشیدن لباس‌های تنگ (کفش، کمربند و غیره) خودداری کند.
• پاهای خود را روی هم نیندازد.
• مصرف نمک را کاهش دهد.
• از مصرف غذاهایی مانند آب‌غوره، چیپس سیب‌زمینی، آب گوجه‌فرنگی، سوسیس، ژامبون، کنسروها، سس سویا و تن ماهی خودداری کند.
• اگر تورم شدید است، پوشیدن جوراب جابست یا شلنگ TED پیشنهاد می‌شود.
• روزانه خود را وزن کند.
• بدون مشورت با پزشک هیچ رژیم غذایی مد روز را امتحان نکند.

برای افراد مبتلا به احتباس مایعات، پزشک ممکن است دیورتیک توصیه کند. دیورتیک‌ها که به عنوان “قرص‌های آب” شناخته می‌شوند، به دفع مایعات اضافی از طریق ادرار کمک می‌کنند. برخی از نمونه‌های این دارو ممکن است شامل فوروزماید (Lasix®) و هیدروکلروتیازید باشد. درصورت مشاهده این علائم باید فورا با پزشک تماس گرفته شود:

• تنگی نفس
• افزایش وزن 5/2 کیلوگرم یا بیشتر در یک هفته
• احتباس ناگهانی و شدید
• سرد یا لمس بودن پاها یا دست‌ها

تغییر وزن در شیمی درمانی (کاهش وزن)

اگرچه کاهش وزن اغلب به دنبال رژیم غذایی رخ می‌دهد، اما با این حال، کاهش وزن پس از شیمی درمانی در زمره عوارض جانبی شیمی درمانی و تغییرات وزن محسوب می‌شود که می‌تواند بر توانایی فرد برای حفظ وزن سالم تأثیر بگذارد. کاهش وزن 5/2 کیلوگرم یا بیشتر در یک هفته علامت خوبی محسوب نشده و باید با پزشک در میان گذاشته شود. کارهایی که برای مدیریت کاهش وزن در شیمی درمانی توصیه می‌شود، عبارتند از:

• سعی در حفظ وزن طبیعی
• درمان کاهش وزن شیمی درمانی بستگی به درمان علت زمینه‌ای دارد و معمولا با کمک مدیریت اشتها، مدیریت اسهال، مدیریت تهوع و استفراغ و مدیریت کم آبی بدن رفع می‌شود.
• مراجعه به متخصص تغذیه برای دریافت برنامه غذایی مخصوص با مشورت پزشک

اما در صورت مشاهده موارد زیر، فوراً باید با پزشک تماس گرفته شود:

• ضربان قلب سریع یا نامنظم ناگهانی
• گیجی
• تنفس سریع و پی در پی
• خواب آلودگی بیش از حد با مشکل در برانگیختگی
• ادرار تیره (غلیظ)
• خشکی دهان و پوست

تنفس سریع و پی در پی از عوارض جانبی شیمی درمانی می‌باشند.

دلایل تغییر وزن در شیمی درمانی

اگرچه بخشی از مدیریت شیمی درمانی و تغییرات وزن بیمار سرطانی برعهده پزشک متخصص است، اما افزایش وزن پس از شیمی درمانی ممکن است به دلایل مختلفی از جمله موارد زیر رخ دهد:

• فعالیت کمتر افراد در حین مصرف شیمی درمانی
• خستگی و بی‌تحرکی
• افزایش اشتها در پی مصرف برخی از داروهای شیمی درمانی
• احتباس مایعات
• افزایش بافت چربی: برخی از داروهای شیمی درمانی ممکن است حاوی استروئید باشد. استروئیدها می‌توانند باعث ایجاد رسوبات چربی (اغلب بین تیغه‌های شانه) شوند. برخی افراد نیز صورت گرد یا پر را تجربه می‌کنند. این عوارض پس از قطع استروئیدها از بین خواهند رفت.

کاهش وزن ناشی از شیمی درمانی ممکن است در نتیجه موارد زیر رخ دهد:

• اشتهای ضعیف
• اسهال
• استفراغ
• حالت تهوع
• کم آبی بدن

چگونه با تغییر وزن در شیمی درمانی مقابله کنیم؟

شیمی درمانی یکی از موثرترین درمان‌های سرطان موجود است، اما می‌تواند عوارض جانبی مانند خستگی، حالت تهوع و غیره را نیز ایجاد کند. پیشنهادات زیر برای مقابله با این وضعیت موثر هستند.

مقابله با خستگی ناشی از شیمی درمانی

برای جلوگیری از خستگی لازم نیست که فرد به باشگاه برود. پیاده‌روی نیز می‌تواند بسیار مفید باشد. راه‌های دیگر برای کاهش خستگی عبارتند از چرت کوتاه یا استراحت (زیر 30 دقیقه) در طول روز، پای‌بندی به برنامه منظم خواب و بیداری، داشتن رژیم غذایی متعادل و نوشیدن 8 تا 10 لیوان آب در هر روز. اما برای درمان خستگی ناشی از کم‌خونی پزشک باید وارد عمل شود.

پای‌بندی به برنامه منظم خواب و بیداری، در مقابله با خستگی ناشی از شیمی درمانی پیشنهاد می‌شود.

مقابله با حالت تهوع ناشی از شیمی درمانی

معمولا برای رفع تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی دارو تجویز می‌شود. علاوه بر مصرف داروی ضد تهوع، مصرف چند وعده غذایی کوچک (به جای سه وعده غذایی بزرگ) در روز، پرهیز از غذاهای چرب یا تند و بالا نگه داشتن سر تا یک ساعت بعد از غذا، به رفع بی‌حالی ناشی از شیمی‌درمانی کمک می‌کند. طب سوزنی، مدیتیشن، تنفس عمیق، گوش دادن به موسیقی و خواندن کتاب نیز می‌توانند به کاهش حالت تهوع مرتبط با شیمی درمانی کمک کنند.

مقابله با ریزش موی ناشی از شیمی درمانی

برخی از داروهای شیمی درمانی سلول‌های فولیکولی مو را از بین برده و باعث نازک شدن موها یا در برخی موارد ریزش کامل مو می‌شوند. در این صورت لازم است با پزشک متخصص در مورد این‌که آیا پوشیدن کلاه خنک کننده در طول درمان ممکن است به کاهش این وضعیت کمک کند یا خیر، صحبت شود. برخورد ملایم‌تر با موها در طول درمان و بعد از درمان، استفاده از شانه دندانه پهن به جای برس، محکم نبستن موها و عدم استفاده از سشوار یا اتوی مو نیز ریزش مو را به حداقل خواهد رساند.

مقابله با زخم‌های دهان ناشی از شیمی درمانی

داروهای شیمی درمانی گاهی اوقات به سلول‌های سالم در پوشش داخلی دهان آسیب می‌رسانند که می‌تواند منجر به ایجاد زخم‌های کوچک و اغلب دردناک در داخل دهان یا روی لب بیمار شود. هیچ راه مطمئنی برای جلوگیری از این مشکل وجود ندارد، اما مکیدن قطعات ریز یخ در طول درمان می‌تواند درد را کاهش دهد. ACS توصیه می کند در صورت ایجاد زخم، قبل و بعد از غذا و قبل از خواب، بیمار دهان خود را با محلولی از یک قاشق چای‌خوری جوش شیرین و یک قاشق چای‌خوری نمک در یک لیتر آب بشوید.

مقابله با ضعف سیستم ایمنی ناشی از شیمی درمانی

شیمی درمانی می‌تواند با کاهش تعداد گلبول‌های سفید تولید شده توسط مغز استخوان عملکرد سیستم ایمنی بدن را سرکوب کند. NCI خاطرنشان می کند که استرس، بد غذا خوردن و نداشتن خواب کافی نیز می‌تواند بر عملکرد سیستم ایمنی در طول شیمی درمانی تأثیر بگذارد. همچنین توصیه می‌شود بیماران برای کاهش احتمال عفونت در مورد شستن دست‌ها و ضدعفونی آن‌ها هوشیار باشند. لازم است در صورت مشاهده علائم هشداردهنده عفونت مانند تب، سرفه یا اسهال باید فورا به پزشک اطلاع داده شده و درمان آغاز شود.

مقابله با احساس گزگز در دست‌ها و پاها

درمان‌هایی مانند کرم‌ها یا چسب‌های بی‌حس کننده، استروئیدها، مکمل‌های ویتامین، داروهای ضدتشنج یا ضدافسردگی، فیزیوتراپی، طب سوزنی، بیوفیدبک و آرام‌سازی می‌توانند به کاهش درد و سوزن سوزن شدن ناشی از تحریک اعصاب کمک کنند.

شیمی درمانی روش استفاده از داروهای خاص برای از بین بردن سلول‌های سرطانی است. لازم به ذکر است که تغییر وزن در شیمی درمانی، معمولا یکی از عوارض جانبی در طی روند درمان به شمار می‌رود. برخی عوارض جانبی مرتبط با شیمی درمانی از جمله تغییرات وزن با مشورت پزشک قابل کنترل هستند.

منبع: +++++

مریم اصیلی

از سال 95 با ورود به مجموعه دکتر کرمانی وارد حوزه‌ی محتوا و به طور تخصصی محتوای تغذیه و سلامتی شدم. ابتدا کار رو با ترجمه شروع کردم و بعد از اون بخش سرپرستی و نظارت بر محتوا رو به عهده گرفتم. به شدت عاشق تولید محتوا هستم و به معجزه‌ی کلمات باور دارم.