تغذیه در طول شیمی درمانی؛ قبل و بعد از شیمی درمانی چه بخوریم؟

یکی از مهم‌ترین مسائل در مورد بیمارانی که با سرطان دست و پنجه نرم می‌کنند، توجه به تغذیه در طول شیمی درمانی است؛ زیرا هم بیماری و هم درمان به ‌طور مشترک قادر هستند بر نحوه تغذیه، میزان اشتها، وضعیت گوارشی و علائم روانی ناشی از آن اثر بگذارند. شیمی درمانی می‌تواند بر تحمل برخی غذاها و استفاده از مواد مغذی توسط بدن نیز تاثیرگذار باشد. به این دلیل در این مقاله تلاش کرده‌ایم در مورد اصول تغذیه قبل از شیمی درمانی، بعد از آن و طی این دوره صحبت نموده و به بررسی نکات ضروری در این مورد بپردازیم. در صورتی‌ که علاقمند به این مساله هستید، با ما همراه باشید و اگر دوستان یا آشنایانتان درگیر این موضوع هستند، این مطلب را با آن‌ها به اشتراک بگذارید.

تاثیر شیمی درمانی بر تغذیه

سرطان و درمان آن بر تغذیه تأثیر می‌گذارد. در طول درمان سرطان، ممکن است لازم باشد بیمار رژیم غذایی خود را تغییر دهد تا بدن تقویت شده و قدرت مقاومت در برابر اثرات سرطان و درمان را به دست آورد. هنگامی که سرطان برای اولین بار تشخیص داده شود، پزشک با بیمار در مورد یک برنامه درمانی صحبت خواهد کرد. این درمان ممکن است به معنای جراحی، پرتودرمانی، شیمی درمانی، هورمون درمانی، درمان بیولوژیک (ایمونوتراپی) یا ترکیبی از آن‌ها باشد. همه این درمان‌ها سلول‌های سرطانی را از بین می‌برند، اما در این فرآیند سلول‌های سالم نیز آسیب می‌بینند. این آسیب همان چیزی است که باعث عوارض جانبی درمان سرطان می‌شود. برخی از شایع‌ترین عوارض جانبی درمان که می‌توانند بر نحوه تغذیه تأثیر بگذارند، عبارتند از:

• از دست دادن اشتها
• درد دهان یا گلو
• دهان خشک
• مشکلات دندان و لثه
• تغییر در طعم یا بو
• حالت تهوع
• استفراغ
• اسهال
• یبوست
• احساس خستگی شدید و مزمن
• افسردگی

قبل از شیمی درمانی چه مصرف کنیم؟

به نظر می‌رسد قبل از شروع شیمی درمانی، غذاهای سبک و ملایم، مانند پیشنهادات زیر بهترین عملکرد را روی بدن داشته باشند:

• ماست ساده یا میوه‌ای
• میوه و پنیر تازه
• تخم‌مرغ آب‌پز و نان تست
• نان شیرینی برشته شده با مقدار کمی کره بادام زمینی
• غلات و شیر (در صورت عدم تحمل لاکتوز، شیر بدون لاکتوز یا شیر سویا)
• سوپ برنج مرغ با کراکر نمکی

قبل از شروع شیمی درمانی، مصرف غذاهای ساده مثل ماست ساده یا میوه‌ای مناسب است.

توصیه می‌شود در طول شیمی درمانی نیز بیمار یک میان وعده کوچک و ملایم مانند آب‌میوه‌های کم اسید (آب سیب، انگور، هویج)، ماست، موز، کراکر و یک بطری آب یا دمنوش ملایم به همراه خود داشته باشد و هر نیم ساعت به مقدار کم بنوشد.

بهترین تغذیه در طول شیمی درمانی

نیازهای غذایی افراد مبتلا به سرطان از فردی به فرد دیگر متفاوت است. تیم مراقبت پزشکی می‌تواند به بیمار کمک کند تا اهداف تغذیه خود را شناسایی نموده و درمورد آن‌ها برنامه‌ریزی کند. تغذیه در طول شیمی درمانی می‌تواند به بیمار کمک کند که:

• احساس بهتری داشته باشد.
• قدرت و انرژی خود را حفظ کند.
• وزن و ذخایر مواد مغذی بدن خود را حفظ کند.
• عوارض جانبی مربوط به درمان را بهتر تحمل کند.
• خطر عفونت را کاهش دهد.

بهترین موادمغذی در طول دوره شیمی درمانی، شامل موارد زیر است:

• آبگوشت کم‌نمک
• سوپ
• شربت
• دمنوش‌های گیاهی، مانند زنجبیل و نعناع
• چای کم‌رنگ
• داروهای ضدتهوع تجویزشده

علاوه بر این، استفاده از درشت مغذی‌ها و ریزمغذی‌هایی که در ادامه شرح داده شده است نیز ضروری است.

نقش پروتئین‌ به عنوان یکی از ارکان تغزیه در طول شیمی درمانی

در صورت عدم دریافت پروتئین کافی، دوران بهبودی پس از بیماری طولانی‌تر شده و می‌تواند مقاومت در برابر عفونت را نیز کاهش دهد. افراد مبتلا به سرطان اغلب پس از جراحی، شیمی درمانی یا پرتودرمانی بیشتر از حد معمول نیاز به پروتئین دارند. منابع خوب پروتئین، عبارتند از: ماهی، مرغ، گوشت قرمز بدون چربی، تخم‌مرغ، لبنیات کم‌چرب، آجیل و کره مغزها، لوبیا، نخود، عدس و سویا.

نقش چربی‌ها در طی شیمی درمانی

چربی‌ها به عنوان منبع غنی انرژی برای بدن، عایق‌بندی بافت‌های بدن و انتقال برخی از انواع ویتامین‌ها عمل می‌کنند. مصرف چربی‌های غیراشباع، مانند روغن زیتون، کانولا، بادام زمینی، گلرنگ، آفتابگردان، ذرت و بذر کتان در طی دوره شیمی درمانی به میزان متعادل لازم است. اما بهتر است از مصرف چربی‌های اشباع، مانند گوشت‌های پرچرب یا اسیدهای چرب ترانس مانند مارگارین خودداری شود.

مصرف چربی‌های غیر اشباع مانند بذر کتان در طی دوره شیمی درمانی به میزان متعادل لازم است.

نقش کربوهیدرات‌ها در طی شیمی درمانی

کربوهیدرات‌ها سوخت مورد نیاز بدن را برای فعالیت بدنی و عملکرد مناسب اندام‌ها فراهم می‌کنند. بهترین و سالم‌ترین منابع کربوهیدرات برای دوره شیمی درمانی، شامل میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل مانند کینوا، برنج قهوه‌ای، آرد سبوس‌دار و جو است. علاوه بر این، فیبر نامحلول در کربوهیدرات‌ها به دفع سریع مواد زائد غذا از بدن کمک نموده و فیبر محلول مانع از بروز یبوست طی دوره شیمی درمانی می‌شود. سایر منابع کربوهیدرات، عبارتند از: نان، سیب زمینی، برنج، اسپاگتی، پاستا، غلات، ذرت، نخود و لوبیا.

نوشیدن آب در طی شیمی درمانی

تمام سلول‌های بدن برای عملکرد به آب نیاز دارند. در طی شیمی درمانی ممکن است آب بدن از طریق استفراغ یا اسهال از دست برود، بنابراین بیمار باید هر روز حدود هشت لیوان آب بنوشد تا مطمئن شود که تمام سلول‌های بدن آب مورد نیاز خود را دریافت می‌کنند. لازم به ذکر است که تمام مایعات (سوپ، شیر، حتی بستنی و ژلاتین)، سبزیجات و میوه‌های آبدار مانند کاهو و هندوانه در این زمره قرار می‌گیرند.

نقش ویتامین‌ها و موادمعدنی به عنوان یکی از ارکان تغزیه در طول شیمی درمانی

بدن به مقادیر کمی ویتامین و مواد معدنی برای عملکرد صحیح، به ویژه در طی شیمی درمانی نیاز دارد. علاوه بر این، دوز برخی از ویتامین‌ها و مواد معدنی ممکن است اثرات شیمی درمانی و پرتودرمانی را کاهش دهد. اما زمانی که فرد تحت درمان سرطان باشد، فقط پزشک یا متخصص تغذیه صلاحیت دارد مکمل‌های مولتی ویتامین را تجویز کند.

نقش آنتی اکسیدان‌ها در طی دوره شیمی درمانی

آنتی اکسیدان‌ها شامل ویتامین‌های A، C و E ، سلنیوم و روی هستند. آن‌ها رادیکال‌های آزاد را جذب نموده و مانع از حمله آن‌ها به سلول‌های طبیعی می‌شوند. برای بهبود تغذیه در طول شیمی درمانی، مصرف انواع میوه و سبزیجات که منابع خوبی از آنتی اکسیدان‌ها هستند، توصیه می‌شود.

برای بهبود تغذیه در طول شیمی درمانی، مصرف انواع میوه و سبزیجات که منابع خوبی از آنتی اکسیدان‌ها هستند، توصیه می‌شود.

بعد از شیمی درمانی چه مصرف کنیم؟

تا زمانی که درمان شروع نشود، عوارض جانبی درمان مشخص نخواهد شد. یک راه آماده شدن برای درمان این است که به آن به عنوان زمانی برای تمرکز روی خود و بهبودی نگاه شود. علاوه بر این، رعایت نکات زیر نیز بعد از شیمی درمانی لازم است:

• مصرف روزانه وعده‌های غذایی و سه میان وعده‌ کوچک
• مصرف غذاهای کم‌چرب
• غذاهای سردتر یا خنک‌تر به علت این‌که بوی کمتری دارند، معمولا باعث تهوع نمی‌شوند.

بدیهی است با توجه به اهمیت نقش تغذیه در طول شیمی درمانی رعایت یک رژیم غذایی سالم بعد از آن نیز الزامی است. در واقع، برخی از درمان‌های سرطان در افرادی که تغذیه مناسبی دارند و کالری و پروتئین کافی دریافت می‌کنند، بهتر عمل می‌کنند. به این دلیل مصرف موادغذایی زیر اکیدا توصیه می‌شود:

غذاهای سرشار از پروتئین شامل:

• لبنیات کم‌چرب
• فرنی‌ها
• شیربرنج
• سوپ شیر و غلات
• افزودن پنیر رنده شده به سیب زمینی پخته، سبزیجات، سوپ، رشته فرنگی، گوشت و میوه
• ماست یونانی
• افزودن پودر پروتئین آب پنیر یا پنیر کوتیج به میوه‌های مورد علاقه یا اسموتی‌ها
• افزودن تخم‌مرغ کاملا پخته به سالاد، کاسرول، سوپ و سبزیجات
• گوشت قرمز کم چرب، مرغ و ماهی
• لوبیا، حبوبات، آجیل و مغزها
• کره بادام زمینی یا بادام

بعد از شیمی درمانی، مصرف غذا‌های سرشار از پروتئین مثل تخم مرغ ضروری است.

غذاهای پرکالری شامل:

• افزودن کره به سیب زمینی، برنج، ماکارونی، سبزیجات پخته، سوپ و ساندویچ
• شکلات داغ
• دسرها
• پنکیک
• وافل
• افزودن خامه ترش به سیب زمینی و سبزیجات پخته
• سس مایونز معمولی (نه کم چرب یا رژیمی)
• شیرینی
• افزودن ژله و عسل به نان و کراکر

نکاتی برای افزایش کالری و پروتئین:

• غذاهای مورد علاقه بهتر است در هر زمانی از روز مصرف شوند.
• بیمار نباید منتظر گرسنگی برای مصرف غذا بماند.
• انجام فعالیت‌های ورزشی برای افزایش اشتها
• مصرف نوشیدنی‌های پرکالری و پروتئینی، مانند میلک شیک و اسموتی
• مصرف منابع فیبر محلول (مانند برنج، موز، نان سفید، بلغور جو دوسر، پوره سیب زمینی، سس سیب، مرغ بدون پوست یا بوقلمون)
• افزایش میزان سدیم (نمک) و پتاسیم در غذا
• نوشیدن مایعات زیاد

نکات ضروری برای مراقبت از دهان در شیمی درمانی

مراقبت از دهان و زخم‌های دهانی، به ویژه در طول و بعد از شیمی درمانی مهم است. یک راهکار مناسب در این مورد، حل کردن 5/1 قاشق چای‌خوری نمک یا جوش شیرین در یک لیوان آب و 4-5 بار غرغره آن در روز است. همچنین، بیماران باید از محصولات مراقبت از دهان که باعث خشکی دهان می‌شوند (مثلاً محصولات حاوی الکل یا پراکسید)، اجتناب کنند. استفاده از بزاق مصنوعی نیز راه حل خوبی است. به این ترتیب که بیمار یک قاشق غذاخوری روغن زیتون یا روغن نباتی را در دهان چرخانیده و قورت می‌دهد. این کار دهان و مری را برای حدود 15 دقیقه نرم می‌کند، اما برخی افراد نمی‌توانند حس چربی آن در دهان را تحمل کنند. همچنین، راهکارهای زیر نیز اغلب مفید هستند:

• مصرف غذاهای نرم، پوره شده یا مایع برای کمک به کاهش جویدن غذا
• پرهیز از مصرف محصولات مبتنی بر مرکبات و گوجه فرنگی
• مصرف میلک شیک‌های مغذی غنی شده
• جویدن نعناع یا مکیدن آب‌نبات لیمویی
• استفاده از ظروف پلاستیکی
• افزودن گیاهان به غذاها
• پرهیز از طعم‌های ملایم (مانند وانیل)
• مصرف میوه تازه

مراقبت از دهان و زخم‌های دهانی، به ویژه در طول و بعد از شیمی درمانی مهم است.

غذاهایی که باید به عنوان تغذیه در طول شیمی درمانی از آن پرهیز شود؟

در طول شیمی درمانی، خودداری از مصرف میان وعده‌هایی که ممکن است عوارض جانبی مرتبط با درمان را بدتر کنند، ضروری است. برای مثال، اگر بیمار مبتلا به اسهال است، از مصرف پاپ کورن، میوه‌ها و سبزیجات خام باید پرهیز کند و یا اگر گلودرد دارد، مصرف تنقلات، خشکبار درشت یا غذاهای اسیدی ممنوع است. علاوه بر این، پرهیز از مصرف غذاهای زیر برای زمانی که تعداد گلبول‌های سفید خون بیمار تحت شیمی درمانی پایین است، ضرورت دارد:

• گوشت، مرغ و ماهی نیم‌پز یا کبابی (حتما باید غذاها در دمای بالا و کاملا پخته شوند)
• توفو و آجیل
• صدف، سوشی یا ساشیمی خام یا نیم‌پز
• کره مغزها
• تخم‌مرغ عسلی یا نیمرو
• شیر و فرآورده‌های لبنی غیرپاستوریزه
• غذاهای تند (مانند فلفل تند و ادویه‌ها)
• غذاهای چرب یا سرخ شده
• غذاهای بسیار شیرین
• وعده‌های غذایی حجیم
• غذاهایی با بوی قوی
• سریع خوردن یا آشامیدن
• نوشیدنی همراه با غذا
• دراز کشیدن بعد از غذا
• نوشیدنی‌های بسیار گرم یا سرد
• نوشیدنی‌های حاوی کافئین (قهوه، چای قوی، نوشابه)

مواردی که باید در مورد تغذیه در طول شیمی درمانی رعایت شود

اطمینان از تازگی و سلامت غذاها و پرهیز از غذاهای فرآوری شده و فست فودها، از جمله نکات مهم تغذیه در طول شیمی درمانی است. به بیماران توصیه می‌شود:

• از امتحان کردن غذاها و طعم‌های جدید نترسند و اجتناب نکنند.
• غذاهای گیاهی مختلف را انتخاب نموده و سعی کنند هر هفته در چند وعده غذایی به جای گوشت از لوبیا و نخود استفاده کنند.
• هرگز خودسرانه از مکمل‌ها و حتی گیاهان دارویی استفاده نکنند.
• فعالیت بدنی را فراموش نکنند.
• از ملین‌ها فقط طبق دستور تیم پزشکی مراقبت از سرطان استفاده کنند.
• اگر به مدت 3 روز یا بیشتر اجابت مزاج نداشتند، با پزشک خود تماس بگیرند.
• نوشیدنی‌ها و غذاهایی که باعث ایجاد نفخ معده می‌شوند را محدود کنند.
• سعی کنند هر روز از انواع میوه‌ها و سبزیجات، از جمله مرکبات و سبزیجات سبز تیره و زرد تیره استفاده کنند.

سوپ شیمی درمانی چیست؟

این سوپ که به سوپ مبارزه با سرطان نیز معروف است، یکی از بهترین غذاها در طی دوران شیمی درمانی است. مواد لازم برای تهیه این سوپ:

• 2 قاشق چای‌خوری روغن زیتون
• 2/1 فنجان پیاز خرد شده
• 1 حبه سیر له شده
• آب مرغ یا آب سبزیجات 4 فنجان
• 1 فنجان گل کلم
• 1 فنجان هویج
• 1 فنجان کلم پیچ
• 1 فنجان کلم بروکلی
• 4/3 فنجان کنسرو گوجه فرنگی خرد شده بدون نمک
• 2/1 قاشق چای‌خوری نمک + فلفل به میزان دلخواه

طرز تهیه:

• پیاز و سیر به مدت 2 دقیقه در روغن زیتون تفت داده شود.
• آب مرغ یا سبزیجات، گل کلم، هویج و کلم پیچ به آن افزوده شود.
• 8 دقیقه بپزد.
• کلم بروکلی، گوجه فرنگی، نمک و فلفل افزوده شده و 2 دقیقه دیگر پخته شود.

یکی از مهم‌ترین مسائل برای بیماران سرطانی، تاثیر شیمی درمانی بر تغذیه است. به همین دلیل توجه به نوع تغذیه قبل، بعد و در حین شیمی درمانی بسیار حیاتی و اثرگذار است.

منبع +++++

مریم اصیلی

از سال 95 با ورود به مجموعه دکتر کرمانی وارد حوزه‌ی محتوا و به طور تخصصی محتوای تغذیه و سلامتی شدم. ابتدا کار رو با ترجمه شروع کردم و بعد از اون بخش سرپرستی و نظارت بر محتوا رو به عهده گرفتم. به شدت عاشق تولید محتوا هستم و به معجزه‌ی کلمات باور دارم.