اهمیت و ضرورت تغذیه بانوان و دختران

تغذیه زنان و دختران تغذیه مناسب و به عبارتی حق برخورداری و دسترسی به غذای سالم و مناسب، از اساسی ترین حقوق انسان هاست. بدون برخورداری از تغذیه مناسب، هیچ کس از موهبت سلامت برخوردار نخواهد بود. انسانی که سالم نیست، توانایی و نشاط و پویایی و کارآیی لازم را برای فعالیت های روزمره ندارد. در دیدگاه گسترده تر، چنین انسان هایی توانایی مشارکت فعال در جامعه را ندارند، بنابراین توسعه اقتصادی، اجتماعی و عمرانی در جامعه ای که افراد آن سالم نیستند، اتفاق نخواهد افتاد.برای دستیابی به توسعه پایدار، توجه به جنبه های گوناگون سلامت در همه افراد ضروری است. در این میان، توجه به تغذیه بانوان و دختران، به دلیل نیازهای جسمانی خاص این افراد، در دوران مختلف زندگی اهمیت ویژه ای دارد. از طرفی دختران امروز، مادران آینده هستند و در صورت توجه به نیازهای تغذیه ای آنان در زمان حال، مادران سالم تر و در نتیجه، نسل سالم تر و کارآمدتری در آینده خواهیم داشت.

شاخص های تغذیه بانوان و دختران

شاخص های تن سنجی، از مهم ترین معیارهای رشد کودکان است. در سال های گذشته، در بررسی های مختلف، این شاخص ها در نقاط گوناگون کشور به طور پراکنده اندازه گیری شده است، ولی در سال 1377، برای نخستین بار، وضعیت رشد کودکان در تمام نقاط کشور بررسی شد. بر پایه این بررسی، 7/4 % دختران زیر 5 سال کشور به لاغری، 9/13% به کوتاه قدی تغذیه ای و 7/9 % به کم وزنی مبتلا بودند. در بررسی دیگری در سال 1380، برای نخستین بار، وضعیت کمبود ریز مغذی ها در گروه های سنی مختلف در سراسر کشور سنجیده شد. نتایج این بررسی نشان داد، 3/31% دختران 6 ساله در سراسر کشور به کمبود روی و 7/32% به کم خونی مبتلا هستند. این ارقام در مورد دختران جوان به ترتیب به 3/29% و 4/18% می رسد. همچنین، 19% زنان میانسال به کم خونی دچارند. به علاوه، 8/42% زنان باردار 5 ماهه و بیشتر، در شهرها و 3/30% در روستاها به کمبود شدید و خفیف ویتامین D ، 5/38 % در شهرها و 42% در روستاها به کمبود روی و 15% در شهرها و 6/13% در روستاها به کمبود شدید و خفیف ویتامین Aمبتلا هستند.

متأسفانه اطلاعاتی از وضعیت تغذیه زنان و دختران در سال های پیش از انقلاب اسلامی وجود ندارد. اما پس از انقلاب، در مورد برخی از شاخص ها، مثلا کم خونی، اطلاعات موجود بیانگر آن است که شیوع کم خونی در دختران نوجوان 19-15 ساله در سال 1374، در حدود 31% بوده و در سال 1380، به حدود 18% کاهش یافته، اما همچنان کم خونی و کمبود آهن به عنوان یک مشکل عمده مطرح است.

آمارهای هشدار دهنده

تمامی شواهد بیانگر آن است که جامعه ایرانی، در گذر شتاب زده تغذیه ای به سرعت به طرف یک مشکل مضاعف پیش می رود. از یک طرف، سوء تغذیه پروتئین انرژی در کودکان زیر 5 سال کشور و کمبود ریز مغذی ها (آهن، ید، کلسیم، ویتامین A و D) در سهم بزرگی از جمعیت کشور مشاهده می شود، به طوری که بررسی ANIS توسط این دفتر در سال 1377 نشان داد که به طور، کلی 800 هزار کودک زیر 5 سال (4/15%) دچار کوتاه قدی تغذیه ای متوسط و شدید هستند که نشانگر سوء تغذیه مزمن و طولانی است. 540 هزار کودک (9/10%) از کم وزنی متوسط و شدید رنج می برند. کمبود ریز مغذی ها به ویژه آهن، روی، ویتامین A و D از دیگر مشکلات تغذیه ای شایع در کشور به شمار می رود که آمار مربوط به آن در بخش پیش ارائه شد.

مطالعه کشوری سال 1368 نیز نشان داده بود که کمبود ید به صورت آندمیک در تمام نقاط کشور وجود دارد. شیوع گواتر در این سال، در حدود 68% بوده است. بررسی کشوری سال 1380 نشان داد که به دنبال اقدامات انجام یافته، این میزان به 10% کاهش یافته است. آخرین بررسی مصرف مواد غذایی که طی سال های 80-1378، توسط انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی کشور انجام شد، نشان می دهد: کمبود دریافت ویتامین A و B2، کلسیم و آهن در کل کشور وجود دارد.

همچنین بر پایه آمار موجود، حدود 36% افراد جامعه دچار پرخوری و دریافت بیشتر از مقدار مورد نیاز انرژی هستند. از طرف دیگر، 23% مردم قادر به تأمین انرژی مورد نیاز روزانه خود نیستند. از نظر پروتئین نیز، 14% خانوارها با کمبود و 54% خانوارهای کشور با اضافه دریافت پروتئین روبه رو هستند. اختصاص یارانه به مواد غذایی انرژی زا و فاقد ریز مغذی ها، موجب کمبود دریافت ریز مغذی ها و گرسنگی سلولی در صد بالایی از جمعیت کشور شده است.

آخرین بررسی مصرف مواد غذایی که توسط انستیتو تحقیقات تغذیه ای کشور، در سال 1380، انجام شده، بیانگر کمبود دریافت کلسیم در حدود 90% خانوارهای کشور است. این فرآیند در حالی است که فقر کلسیم، افراد جامعه را در معرض خطر پوکی استخوان قرار می دهد. علاوه بر مصرف ناکافی شیر و لبنیات، افزایش مصرف نوشابه های گازدار که به علت دارا بودن املاح فسفات، مانع از جذب کلسیم می شود، از عوامل مؤثر در بروز پوکی استخوان است.

دریافت کافی کلسیم از رژیم غذایی، جایگزینی نوشابه های گازدار با نوشابه های سالم مثل دوغ و نوشابه های پروبیوتیک، تحرک بدنی و ورزش منظم در حفظ سلامت استخوان و کاهش خطر پوکی استخوان (استئو پروز) باید مورد توجه قرار گیرد. همچنین کمبود دریافت ویتامین B2 و آهن در حداقل 75 درصد خانوارهای کشور وجود دارد.

علاوه بر سوء تغذیه ناشی از فقر، شواهد موجود بیانگر آن است که جامعه ایرانی به سرعت دوران گذر تغذیه ای را پشت سر می نهد. نشانه های هشدار دهنده گسترش بیمارهای متابولیک نظیر قلب و عروق، دیابت، انواع سرطان ها و چاقی در شهرها به خصوص شهرهای بزرگ دیده می شود. بر اساس آمارهای موجود، از 800 مورد مرگ روزانه، 300 مورد مربوط به بیماری های قلبی و عروقی است که یکی از علل عمده آن، تغییر در الگوی مصرف غذا و افزایش مصرف چربی و روغن و کیفیت نامطلوب روغن های مصرفی در کشور است.

متأسفانه 80 تا 90 درصد روغن مصرفی در کشور، از نوع روغن نباتی جامد است که به دلیل بالا بودن میزان اسیدهای چرب اشباع و ترانس، خطر بروز بیماری های قلبی ـ عروقی را افزایش می دهد. مجموع اطلاعات موجود بیانگر آن است که سوء تغذیه و ناامنی غذایی در سطحی قابل توجه در کشور مشاهده می شود.

گام های امیدوار کننده

در سال های گذشته و نیز در حال حاضر، دفتر بهبود تغذیه جامعه، با امکانات اندکی که داشته، برای بهبود وضعیت تغذیه اجتماع کوشش بسیار کرد و با تلاش بی وقفه به توفیقات ممتازی که در عرصه های بین المللی نیز مطرح است، دست یافته است. برنامه حذف اختلالات ناشی از کمبود ید در ایران، از جمله برنامه های موفقی بود که به انتخاب کشورمان از سوی سازمان جهانی بهداشت به عنوان کشور عاری از اختلالات ناشی از کمبود ید در منطقه مدیترانه شرقی، در سال 2000 میلادی، منجر شد.

همچنین در راستای بهبود وضعیت تغذیه و سلامت مردم کشورمان، این دفتر برنامه های مختلفی را در دست اجرا دارد که به طور خلاصه به آن ها اشاره می شود:

الف) برنامه های بهبود رشد و تغذیه کودکان

ب) برنامه پیشگیری و کنترل کمبود ریز مغذی ها

ج) برنامه های ارتقای فرهنگ و سواد تغذیه ای

د) برنامه های بهبود وضعیت تغذیه بالینی در بیمارستان های کشور

* بازنگری شرح وظایف کارشناسان تغذیه در بیمارستان ها؛
* اصلاح ساختار تشکیلاتی بخش تغذیه در بیمارستان ها؛
* طراحی دوره آموزش بالینی فارغ التحصیلان رشته تغذیه (RD).

ه) تغذیه در اماکن عمومی

و) اقدامات پیشگیرانه

به منظور طراحی و تولید غذاهای همخوان با توصیه های علمی و پیشگیری از بیماری های متابولیک با همکاری صنایع غذایی کشور اقدامات زیر صورت گرفت:

* بهبود کیفیت روغن با تشویق صنایع روغن به کاهش اسید چرب ترانس و اسیدهای چرب اشباع؛
* غنی سازی روغن های خوراکی با ویتامین های A و D؛
* تأکید بر غنی سازی مارگارین با ویتامین های A و D؛
* غنی سازی آرد با آهن و اسید فولیک در استان بوشهر و فارس و اقدام به غنی سازی آرد در استان های سیستان و بلوچستان، گلستان و هرمزگان در ماه های اخیر؛
* حمایت از غنی سازی ماکارونی با آهن و ویتامین های گروه B؛
* غنی سازی شیر با ویتامین D؛
* تولید کیک و کلوچه غنی شده با ویتامین A و آهن؛
* تشویق صنایع غذایی به تولید محصولات کم چرب و کم نمک؛
* حمایت از تولید تخم مرغ غنی از امگا3؛
* حمایت از تولید محصولات پروبایوتیک.

الگوی تغذیه

الگوی تغذیه ای مناسب عبارت است از: رعایت دو اصل تنوع و تعادل در برنامه غذایی روزانه، به عبارتی پیروی از برنامه غذایی متنوع که شامل مجموعه ای از هر چهار گروه اصلی مواد غذایی و به میزان توصیه شده و کافی باشد. در این راستا، لازم است افراد جامعه با گروه های غذایی اصلی، مواد غذایی هر گروه و چگونگی مصرف آن ها به خوبی آشنا باشند و از برنامه غذایی مناسب بسته به سن، جنس، وزن، وضعیت اقتصادی و میزان فعالیت خود پیروی کنند؛ به طوری که به میزان متعادلی از گروه های اصلی: 1ـ نان و غلات؛ 2ـ گوشت، حبوبات، تخم مرغ و مغزها؛ 3ـ شیر و لبنیات؛ 4ـ میوه ها و سبزی ها استفاده کنند تا انواع مواد مغذی مورد نیاز بدن از جمله ویتامین ها، املاح معدنی، پروتئین، فیبر، مواد انرژی زا و به طور کلی مواد مغذی و مقوی در دسترس بدن شان قرار گیرد. اگر الگوی مصرف غذا از الگوی بیان شده پیروی کند، می توان گفت الگوی تغذیه مناسبی دارد.

چالش های پیش رو در جامعه امروز

مسؤولیت همگانی برای بهبود سلامت در بدنه اداری دیگر سازمان های مرتبط با این مهم کمرنگ است. در حالی که سوء تغذیه یک مشکل اجتماعی ـ اقتصادی است، ولی پیامد آن به بخش بهداشت کشور تحمیل می شود، به طوری که هر مشکلی در بخش های دیگر روی دهد، عوارض آن به وزارت بهداشت (به صورت بیماری) برمی گردد. سوء تغذیه، یک بیماری اجتماعی است که نداری و نادانی مهم ترین ریشه های آن هستند. بخش بهداشت و درمان از نظر تخصص، مهارت و امکانات عملی نمی تواند در زمینه کاهش فقر، افزایش آگاهی و تغییر رفتار نقش راهبری داشته باشد. به عبارت دیگر، نبود متولیان فقر زدایی، فرهنگ سازی، آگاهی رسانی و هدایت رفتار از مهم ترین تنگناهاست و این ها را لزوماً نمی توان تنها در بخش بهداشت به وجود آورد.
هر چند برای فرهنگ سازی و رشد آگاهی مردم، دفتر بهبود تغذیه جامعه با امکانات محدود تلاش های بسیار کرده است، ولی تا زمانی که سایر بخش های درگیر، مشکل را چالش خودشان ندانند و با این تلاش ها همراه نشوند، دستیابی به نتیجه مطلوب بسیار مشکل خواهد بود. تبلیغات گسترده رادیو و تلویزیون برای مصرف غذاهایی که سلامت انسان را به خطر می اندازد، نظیر انواع غلات حجیم شده (پفک)، انواع نوشابه، روغن، سس و… مثال بارزی است بر این مدعا. بهبود وضعیت تغذیه در کشور نیاز به حمایت و توجه خاص سیاستگذاران و توجه آن ها به اهمیت تأثیر تغذیه سالم و مناسب در توسعه اجتماعی، اقتصادی و عمرانی کشور دارد. توجه به این نکته ضروری است که اثر بخشی برنامه های تغذیه ای در طولانی مدت خود را نشان می دهد. به طور مثال، توجه به تغذیه کودکان در زمان حال موجب رشد جسمی و فکری بهتر آنان می شود. چنین کودکانی در سنین بزرگسالی، افرادی سالم تر، شاداب تر و کارآمدتر خواهند بود. این مهم واقعیتی است که در 20 سال اخیر در ژاپن تجربه شده است. ژاپنی هایی که امروز می بینیم در مقایسه با اجدادشان نه تنها بلند قامت تر که باهوش تر و کارآمدترند.

به سوی جایگاه مطلوب

همان طور که گفته شد، سوء تغذیه گستره وسیعی دارد و شامل ناطرازی های تغذیه ای در بزرگسالان و انواع سوء تغذیه در کودکان است. به همین دلیل بعضی معیارها برای طبقه بندی سوء تغذیه در نظر گرفته می شود. وضعیت تغذیه کودکان یک کشور یکی از این معیارهاست. بر این اساس، مقایسه کشورمان با دیگر مناطق آسیا، و نیز برخی کشورهای دیگر، نشان دهنده جایگاه به نسبت مطلوب ایران در این زمینه است.
این امر نشان دهنده نقش مهم و مؤثر اجرای برنامه های بهداشتی در چند سال اخیر در کشورمان است، ولی کافی نیست و تا دستیابی به نتیجه مطلوب راه درازی در پیش داریم. از آن جا که آمار سایر کشورها به تفکیک جنس در دست نیست